Kamienne baby

Zaklęta w kamień – rzecz o zagadkowych kamiennych babach

Dwa kopce w Przemyślu

Wgłębiając się w historię Przemyśla z czasów wczesnego średniowiecza, natrafiłam na informację, która mnie zaintrygowała. O istnieniu Kopca Przemysława, zwanego współcześnie Tatarskim, wie każdy mieszkaniec czy turysta zwiedzający to miasto. Jednak niewiele osób ma świadomość, że po drugiej stronie przemyskiego grodu, na Zasaniu istniał jeszcze jeden kopiec, który nosił nazwę Babiniec. Informacja ta pochodzi ze źródeł pisanych, m.in. Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Nie wiadomo, gdzie dokładnie należy lokalizować ów Babiniec. A. Kunysz typuje miejsce obecnego klasztoru Benedyktynek, natomiast A. S. Fenczak miejsce bardziej oddalone od Sanu, na pagórkowatym terenie, według A. Koperskiego było to na polu należącym do zakonu Benedyktynek w okolicach obecnej ulicy bpa Glazera.  Zrodziła się nawet koncepcja, że istnienie przy grodzie dwóch kopców po obu stronach rzeki sugeruje, iż ów gród stanowił centrum władzy plemiennej. Podobnie usytuowane kopce znajdowały się w pobliżu Sandomierza oraz Krakowa[1] Oczywiście taka interpretacja ma swoich zwolenników jak i przeciwników.

Kopiec Babiniec znajdował się na polu o tej samej nazwie. Skąd jej pochodzenie? Otóż znajdowała się tam KAMIENNA BABA. Tę informację „zawdzięczamy” pierwszemu medykowi Galicji (tzw. protomedykowi) Andrzejowi Krupińskiemu, który kazał przekopać to miejsce. Żyjący przed II wojną światową archeolog i etnograf Bohdan Janusz pisał w swoim katalogu o kopcu: mogiła była dość wysoka, dziś wydaje się niemal całkowicie zaorana[2].

Poszukiwania informacji o kamiennych babach

Zaintrygowana tymi wieściami, jak i informacją, że kamienne baby miały charakter kultowy, zaczęłam poszukiwania. Jak na przyzwoitego laika przystało najpierw sięgnęłam do Wikipedii. I oczywiście znalazłam kamienne baby w województwie warmińsko – mazurskim przedstawione jako średniowieczne zabytki pruskie. Gdzie Przemyśl, a gdzie Prusy? Zniechęcona, porzuciłam temat.

Przewracanie bab

Pewnego wieczoru podczas czytania II tomu Kultury ludowej Słowian K.Moszyńskiego trafiłam na rozdział, w którym autor opisywał „odwetowe” działania naszych przodków, gdy ich modlitwy nie były wysłuchiwane. Gniew ludzi skrupiał się często na figurach, wyobrażających dane bóstwa albo polegał na symbolicznym chłostaniu demonów lub złorzeczeniu im, zrzucając na nich winę za jakieś niepowodzenia. Najczęściej przyczyną zmartwień była susza lub nadmiar deszczu. I tu pojawiła się nagle wzmianka o KAMIENNYCH BABACH: Byłoby zajmujące wyjaśnić, czy spotykane tu i owdzie u Słowian przewracanie tzw. bab kamiennych w celu wywołania zmiany pogody nie nawiązuje do tegoż zespołu przesądnych praktyk[3] Mamy zatem kolejną cenną informację: kamienne baby przewracano i miało to związek z chęcią zmiany pogody.

Zaczęłam drążyć dalej i dotarłam do pracy Janiny Sokołowskiej Wczesnohistoryczne posągi kamienne odkryte na ziemiach Polski. Ku mej radości okazało się, że baby pruskie to jedna grupa zabytków, ale na terenach południowo – wschodnich odnaleziono też bardzo dużo kamiennych bab i mają one nieco inne pochodzenie. Co więcej, w miejscowościach niedaleko Przemyśla (na trasie Przemyśl – Dynów): Babicach i Krzywczy też takie baby ponoć się znajdowały, choć posągi nie zostały odnalezione (podobnie jak ten z Przemyśla). Dotarłam też do informacji, że kamienna baba stała w Radymnie nad Sanem i uległa zniszczeniu w wyniku powodzi.

W pracy J. Sokołowskiej też można przeczytać o przewracaniu kamiennych posągów, np. w Dźwinogrodzie kamienna baba już w czasach chrześcijańskich była przewracana, gdy lud chciał zapobiec jakimś utrapieniom[4]

Kamienna baba z Dźwinogrodu
Janina Sokołowska Wczesnohistoryczne posągi kamienne na ziemiach Polski

Kamienne baby – krótka charakterystyka

Baby kamienne, które cechuje dość prymitywne wykonanie, stawiano prawdopodobnie na mogiłach. Nie utożsamia się ich z bóstwami, lecz ze zmarłymi. Dominuje przekonanie, że są wynikiem wpływów ludów turecko – tatarskich z okresu wczesnohistorycznego, ale są zabytkami słowiańskimi, jako że powstały na ziemiach rdzennie słowiańskich i posiadają miejscowe atrybuty[5]. Posągi na Pomorzu, czyli tzw. baby pruskie łączy wspólny atrybut – róg trzymany w rękach oraz zadziwiający fakt, że wszystkie mają cechy męskie. Nie dotyczy to bab na południowym wschodzie. Poniżej znajduje się wypis, gdzie odnaleziono takowe posągi, a gdzie pozostały tylko wzmianki o nich. Nie ma tu niestety uwzględnionego Przemyśla.


Janina Sokołowska Wczesnohistoryczne posągi kamienne odkryte na ziemiach Polski

Janina Sokołowska Wczesnohistoryczne posągi kamienne odkryte na ziemiach Polski

Mapka pokazująca, gdzie odkryto kamienne baby


Janina Sokołowska Wczesnohistoryczne posągi kamienne odkryte na ziemiach Polski

Późniejsze losy kamiennych bab

Najczęściej rozbijano je lub wrzucano do wody jako symbole pogaństwa. Niejednokrotnie przerabiano na krzyże. Jednym z bardziej znanych posągów w ten sposób zmodyfikowanych jest kamienna baba w miejscowości Neple w województwie lubelskim.

Kamienna baba z Neple
http://www.polskiekrajobrazy.pl/Galerie/72:Podlasie/103817:kamienna_babaNeple.html

O tej kamiennej babie miejscowa ludność opowiada legendę. Była niegdyś nieposłuszną córką, która została za karę zaklęta w kamień. Wbrew woli rodziców postanowiła poślubić młodzieńca, którego pokochała. Matka rzuciła na nią klątwę, by skamieniała, nim stanie na ślubnym kobiercu. Tak też się stało. Na posągu ponoć były niegdyś widoczna twarz dziewczyny i ślady korali. Nie jest to jedyna legenda, wyjaśniająca w kulturze ludowej pochodzenie kamiennych bab.

W Przemyślu nie zachowała się żadna legenda na temat kamiennej baby. Kopiec Babiniec został zrównany z ziemią, a kultowy posąg gdzieś zaginął. Może tkwi gdzieś na dnie Sanu?

Monika Maciewicz


[1] Przemyśl wczesnośredniowieczny, pod red. E.Sosnowskiej, Warszawa 2010, s.49-50.

[2] Tamże, s.155.

[3] K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. II, s.265.

[4] J.Sokołowska, Wczesnohistoryczne posągi kamienne odkryte na ziemiach Polski, s.129, za: W. Antoniewicz Baba kamienna w Dźwinogrodzie. „Wiadomości Num. Arch.” 1916 r., nr 2.

[5] Tamże, s.150.

[6] Zdjęcie główne:
Baba kamienna z XI wieku, ze zbiorów muzeum w Rtiszczewie,
Andrei Sdobnikov – Praca własna

Dodaj komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.